Eισαγωγή.
Η συλλογικότητα ‘Μπουλούκι’ διοργάνωσε το πρόγραμμα ‘Κάτω από το Τοπίο - Under the Landscape', στο επίκεντρο του οποίου τίθεται η ξεχασμένη τοπική γνώση γύρω από τα θηραϊκά κονιάματα, η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική γλώσσα των υπόσκαφων οικισμών και η αφηγηματική δύναμη του πολιτισμικού τοπίου της Θηρασιάς και της Θήρας (Σαντορίνη).
Σε μια εποχή που γίνεται ολοένα και περισσότερο λόγος για ‘τοπία’ κάθε είδους, η παρούσα πρωτοβουλία επιδιώκει μέσα από την πρακτική και θεωρητική της προσέγγιση να εξετάσει κριτικά τις τρέχουσες αντιλήψεις για το τοπίο ως αισθητική κατηγορία και να αναδείξει τις ηθικές ορίζουσες της έννοιας. Στο πνεύμα αυτό, το ‘Κάτω από το Τοπίο - Under the landscape’ επιχείρηησε να ανοίξει τη συζήτηση πέρα από τους όρους της ‘προστασίας και της διατήρησης’ των παραδοσιακών συνόλων και να διερευνήσει το ρόλο που έχουν να παίξουν οι τοπικοί πολιτισμοί και οι μικροί οικισμοί της υπαίθρου στο σύνθετο διεθνοποιημένο παρόν της κλιματικής αλλαγής, της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και του μαζικού τουρισμού.
3 Θεματικές.
Τοποθετώντας στο επίκεντρο τη χρήση της ‘θηραϊκής γης’ και των λοιπών ηφαιστειακών υλικών της περιοχής στην αρχιτεκτονική, το ‘Κάτω από το τοπίο’ διερεύνηησε τις πολλαπλές διαστάσεις του ιδιαίτερου αυτού υλικού πολιτισμού και ανέδειξε το δυναμικό που ενυπάρχει σε αυτόν σήμερα. Η προσέγγιση αυτή πραγματοποιήθηκε μέσα από δράσεις εκπαιδευτικού και συμμετοχικού χαρακτήρα, με τρία κύρια σημεία ενδιαφέροντος:
Θηραϊκά Κονιάματα | Υπόσκαφα Κτίσματα | Πολιτισμικό Τοπίο
Έχοντας αυτά κατά νου, το πρόγραμμα ‘Κάτω από το Τοπίο’ διένυσε μια τροχιά που ξεκινά από την ύλη και της ιδιότητές της για να φτάσει στις τεχνικές και συμβολικές εκφράσεις που αυτή λαμβάνει στη διαχρονία – μέσα από τη βιωματική και συμμετοχική προσέγγιση που έχει αναπτύξει το ‘Μπουλούκι’ σε βάθος τριών ετών εντατικής λειτουργίας.
Πρόγραμμα 21-22.
Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε μέσα από τρεις διαδοχικές δράσεις που έλαβαν χώρα στη Θηρασιά και τη Σαντορίνη από την άνοιξη του 2021 έως το καλοκαίρι του 2022.
+ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ | Μία εναρκτήρια συνάντηση καθαρισμού μονοπατιών και συμμετοχικής εργασίας με τους μαθητές του κοινοτικού σχολείου της Θηρασιάς και τους φοιτητές της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. (Μάιος 2021)
+ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟ ΕΡΓΟ | Ένα συμμετοχικό έργο αποκατάστασης που υλοποιήθηκε μέσω μιας μαθητείας νέων μαστόρων και υποστηρίχθηκε από ένα βιωματικό εργαστήριο παραδοσιακών τεχνικών δόμησης και σύγχρονης γλυπτικής τέχνης (Σεπτέμβριος 2021).
+ ΣΥΜΠΟΣΙΟ | Ένα διεθνές συμπόσιο πάνω στην κριτική επανεξέταση των λόγων και των πρακτικών που αναπτύσσονται γύρω από το θέμα του ‘τοπίου’ με προσκεκλημένους ομιλητές διεθνούς κύρους, στο οποίο παρουσιάστηκαν μεταξύ άλλων το έργο που παρήχθησε στο πλαίσιο των δύο προηγούμενων δράσεων. (Ιούνιος 2022)
Βασικός άξονας που διατρέχει τις επιμέρους δράσεις του προγράμματος αποτελεί η επιστημονική έρευνα γύρω από τα ιστορικά υδραυλικά κονιάματα με βάση τη ‘θηραϊκή γη’ και τα λοιπά ηφαιστειακά υλικά της περιοχής, την τεχνολογία παρασκευής τους και τις τεχνικές εφαρμογής τους.
Ανοιχτές εκδηλώσεις επικοινωνίας του εγχειρήματος, συζητήσεις με τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας, καθώς και ξεχωριστές εικαστικές πρωτοβουλίες εμπνευσμένες από τον υλικό πολιτισμό της περιοχής αποτέλεσαν, ακόμη, σημαντικές πτυχές του ‘Κάτω από το τοπίο’.
Ο τόπος.
Η Θηρασία είναι ένα μικρό νησί των Κυκλάδων, εννέα τετραγωνικών χιλιομέτρων και τριακοσίων περίπου κατοίκων, μέρος του ηφαιστειακού συμπλέγματος της Θήρας. Οι επιμέρους δράσεις του ‘Κάτω από το Τοπίο’ υλοποιήθηκαν, κυρίως, στην Αγριλιά, τον σημαντικότερο υπόσκαφο οικισμό του νησιού και στο Μοναστήρι Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στο ακρωτήριο Τρυπητή. Το εγχείρημα δίνει έμφαση στην ιδιαίτερη υλικότητα του μικρού νησιού της Θηρασιάς και της ‘διάσημης’ γειτονικής Θήρας —όπως αυτή καθορίστηκε από την ιδιαίτερη γεωλογική ιστορία και εκφράστηκε στην τέχνη, την αρχιτεκτονική και ευρύτερα στον πολιτισμό της περιοχής.
Στο Σαντορινιό Αρχιπέλαγος, οι παραδοσιακές τεχνικές δόμησης εμφανίζονται άρρηκτα συνδεμένες με τα φυσικά υλικά του τόπου —τη θηραϊκή γη και την κίσσηρη, τους μαύρους και κόκκινους ηφαιστειακούς λίθους— όσο και με τις ιδιαίτερες κατασκευαστικές επιλύσεις και τις αρχιτεκτονικές τυπολογίες που αναπτύχθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, με κατεξοχήν παράδειγμα τις λεγόμενες ‘σπηλιές’, τα υπόσκαφα κτίσματα που συντελούν καίρια στη συγκρότηση του μοναδικού αυτού τοπίου.
Ο οικισμός της Αγριλιάς, πυρήνας του έργου αποκατάστασης, αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της θεμελιακής δυναμικής ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος όπως αυτή αποτυπώνεται στις κατασκευαστικές επιλύσεις για την αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων, την εκτέλεση καθημερινών πρακτικών και την οργάνωση της κοινωνικής ζωής∙ κάναβες και σπηλιές, πεζούλες και ξερολιθιές, καλντερίμια και στέρνες συγκροτούν ένα αρχιτεκτονικό σύνολο με χαρακτηριστική λειτουργικότητα και προσαρμογή στο φυσικό τοπίο. H Αγριλιά αποτελεί έναν από τους παλαιότερους οικισμούς του νησιού που εγκαταλείφθηκε σταδιακά μέχρι τη δεκαετία του 1960, καθώς οι κάτοικοι του μετανάστευσαν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα του Πειραιά και του Λαυρίου.
Προοπτικές.
Το ‘Κάτω από το τοπίο’ επιχειρεί την επανοικειοποίηση ενός εγκαταλελειμμένου υπόσκαφου οικισμού και ενός ερημωμένου μοναστηριού ως ανοιχτούς τόπους συλλογικής εργασίας και έρευνας για τη μαστορική γνώση και τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Στοχεύει, έτσι, σε μια ευρηματική επανερμηνεία της πολιτισμικής κληρονομιάς και των τοπικών παραδόσεων ως μέσων για την ανάδειξη της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του τόπου και τη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Εκκινεί, ακόμη, μια συζήτηση γύρω από διαφορετικά μοντέλα διαχείρισης του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος και εναλλακτικά παραδείγματα ανάπτυξης του τόπου.
Κυρίως όμως, το πρόγραμμα αυτό δείχνει πως οι μικρές νησιωτικές κοινότητες, όπως αυτή της Θηρασιάς, μπορούν να λειτουργήσουν ως πυρήνες κοινωνικής ενδυνάμωσης και εξωστρέφειας, μέσα από τη συλλογική φροντίδα των κοινών πόρων και την ενίσχυση κοινών διαπολιτισμικών αξιών.
