ΣΥΜΠΟΣΙΟ

Κάτω από το Τοπίο

26 Ιουνίου – 29 Ιουνίου 2022

Συμπόσιο

Συμπόσιο.

Οι συζητήσεις που διεξάγονται διεθνώς γύρω από τις πολλαπλές κρίσεις του πρώτου τέταρτου του 21ου αιώνα, έχουν αναδείξει το Τοπίο ως κομβική έννοια και όρο: Από τη ρητορική παγκόσμιων οργανισμών έως τις τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και από την Μπιενάλε της Βενετίας μέχρι διαφημιστικές καμπάνιες για τον τουρισμό, το «τοπίο» εμφανίζεται σε διαφορετικά πολιτικά και πολιτισμικά πεδία, διασυνδέοντας ζητήματα αισθητικής και επιβίωσης, κληρονομιάς και αναψυχής, φυσικών πόρων και ταυτοτήτων. Είτε πρόκειται για στρατηγικές αποδοτικότητας και ‘ανθεκτικότητας’ ενόψει μιας ολικής περιβαλλοντικής κρίσης, είτε για προσεγγίσεις που αμφισβητούν ανθρωποκεντρικές κοσμοθεωρίες, η έννοια του τοπίου είναι παρούσα, καθιστώντας επιτακτική την κριτική επανεξέταση του νοήματος και του υποβάθρου της. Τι βρίσκεται άραγε ‘κάτω’ από το τοπίο;

Το Συμπόσιο Κάτω από το Τοπίο, πραγματοποιήθηκε στα νησιά της Θήρας και της Θηρασιάς από τις 26 Ιουνίου έως τις 29 Ιουνίου 2022. Το Συμπόσιο αποτέλεσε το τρίτο μέρος μιας σειράς εκδηλώσεων που διοργανώσε το Μπουλούκι στη Θηρασιά και τη Θήρα: Μετά από δύο Εργαστήρια έρευνας πεδίου και συμμετοχικής αποκατάστασης, το Συμπόσιο λειτούργησε ως θεωρητικό αντιστάθμισμα και τροφοδότησε την αλληλεπίδραση ανάμεσα σε διαφορετικά πεδία γνώσης γύρω από τη μελέτη των τοπίων. Περιελάμβανε κεντρικές ομιλίες από διακεκριμένους στοχαστές και ένα τριήμερο εργαστήριο για νέους ερευνητές.

Πλαίσιο

Εννοιολογικό Πλαίσιο

Το Συμπόσιο Κάτω από το Τοπίο είχε ως στόχο μια κριτική επαναξιολόγηση του ίδιου του όρου και της έννοιας του ‘τοπίου’, καθώς επίσης και της δυνητικής του αξίας ως τόπου συνάντησης για στρατηγικές συνεργασίες. Πράγματι, τα τοπία παρέχουν ένα κοινό έδαφος για την αντιμετώπιση των πολύπλοκων κοινωνικών και περιβαλλοντικών προκλήσεων του 21ου αιώνα. Είναι τόποι συνύπαρξης, αλλά και τόποι όπου η περιβαλλοντική ‘ζημιά’ που προκαλείται από τον άνθρωπο (σύμφωνα με τον όρο που εισήγαγε η Anna Lowenhaupt Tsing)[1] καθίσταται φανερή και απτή. Η Ανθρωπόκαινος βρίσκει το νόημα (ή τα νοήματά) της στο τοπίο και στα ‘σημάδια’ του.[2] Έτσι, η εστίαση στο τοπίο μάς επιτρέπει να αγκυρώσουμε φαινομενικά αφηρημένες και απόμακρες παγκόσμιες προκλήσεις σε ένα συγκεκριμένο χώρο και χρόνο – όπως σημειώνει ο Bruno Latour, στο τοπίο βρίσκουμε ‘έναν τόπο για να (προσ)γειωθούμε [a place to land]’.[3] Στο πλαίσιο αυτό, ο τόπος διεξαγωγής του Συμποσίου είναι καθοριστικός: οι θεωρητικές διερευνήσεις συνδιαλέγονται με τα πολιτισμικά τοπία της Θήρας και της Θηρασιάς. Η εμφανής αντίθεση μεταξύ του υπεραναπτυγμένου τοπίου της πρώτης και του σχεδόν εγκαταλελειμμένου τοπίου της δεύτερης, αποδίδει ένα γόνιμο εννοιολογικό χώρο για να στοχαστούμε πάνω στο μέλλον των τοπίων στα οποία – και με τα οποία – ζούμε.

Στον καθημερινό λόγο, οι επικλήσεις του τοπίου σχετίζονται συχνά με την κατανόησή του ως ‘πανόραμα’: ως αντικείμενο παρατήρησης ή θαυμασμού. Μια τέτοια πρόσληψη του τοπίου, που συνδέεται σήμερα με την εμπορευματοποίησή του, έχει τις ρίζες της σε μια βαθύτερη απομάκρυνση του ανθρώπου από το περιβάλλον του, η οποία μας πάει πίσω τουλάχιστον ως το 1350 μ.Χ., όταν ο Πετράρχης ανέβηκε στο όρος Ventoux με την κατά τα φαινόμενα καινοφανή πρόθεση να ‘θαυμάσει τη θέα’.[4] Στους αιώνες που πέρασαν, οι ‘αισθητικές’ προσλήψεις του τοπίου αναπτύχθηκαν παράλληλα με την προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το τοπίο (και ο κόσμος εν γένει) ως αντικείμενο ορθολογικού σχεδιασμού και οργάνωσης.[5] Τέτοιες προοπτικές μοιάζει να αποκόπτουν όλο και περισσότερο τις πρακτικές και παραγωγικές πτυχές του τοπίου από τις ιδέες και τις αξίες που το διέπουν και που αναπαράγονται σιωπηρά μέσα σε αυτό.

Το Συμπόσιο Κάτω από το Τοπίο είχε ως στόχο να εξετάσει τα ζητήματα που ανακύπτουν όταν το τοπίο συζητείται και μελετάται μέσα από θεμελιώδεις διχοτομίες της Νεωτερικότητας – όπως η αντίθεση ωφελιμότητας και ομορφιάς που επισκιάζει την ανάπτυξη της αισθητικής από τον 18ο αιώνα – και πώς τέτοιες οπτικές συσκοτίζουν τις δυνατότητες εναλλακτικών προσεγγίσεων. Στο ίδιο πνεύμα, μάς ενδιαφέρει να δούμε πώς μπορούμε να διερευνήσουμε σφαιρικές προσλήψεις ενός ‘ουσιώδους’ τοπίου, νοούμενο ως τόπο καθημερινών καθηκόντων (tasks), κοινωνικών σχέσεων και συμβολικών αναπαραστάσεων.[6] Ως εκ τούτου, η εστίαση στις ενσώματες, ισχυρά ‘εντοπισμένες’ αλληλεπιδράσεις με τα τοπία μπορεί να προσφέρει τακτικές αμφισβήτησης των καθιερωμένων αφηγήσεων και των υφιστάμενων σχέσεων δύναμης. Στο πλαίσιο αυτό, οι γηγενείς κοσμολογίες και οι ιστορίες των προνεωτερικών κοινών (commons), καθώς και οι φεμινιστικές επιστημολογίες, μάς ενθαρρύνουν να αναζητήσουμε εναλλακτικές προσεγγίσεις του τοπίου.[7]

Το Συμπόσιο Κάτω από το Τοπίο καλωσόρισε προτάσεις που εστιάζουν στη μελέτη συγκεκριμένων τοπίων και των αναπαραστάσεών τους (σύγχρονων και ιστορικών) και αναδεικνύουν κρίσιμα ζητήματα σε όλο το φάσμα των επιστημών, των κοινωνικών αγώνων και της ευρύτερης πολιτισμικής παραγωγής. Φώτισε από διαφορετικές πλευρές την ολιστική φύση του τοπίου, ως μια κρίσιμη έννοια για τη συνάντηση διαφορετικών πεδίων και μορφών γνώσης. Με άλλα λόγια, το Συμπόσιο Κάτω από το Τοπίο στόχευσε στη διασταύρωση διαφορετικών ερευνητικών κατευθύνσεων με εργαλεία και έννοιες που παρέχονται από πεδία όπως η αρχιτεκτονική, η μηχανική, οι γεωεπιστήμες, η φιλοσοφία, η πολιτισμική γεωγραφία και οι περιβαλλοντικές ανθρωπιστικές επιστήμες· με τρόπους που να αμφισβητούν τους διαχωρισμούς ανάμεσα στις ανθρωπιστικές και τις λεγόμενες ‘σκληρές’ επιστήμες, τη ‘φύση’ και τον ‘πολιτισμό’, τη γνώση των ειδικών και την τοπική γνώση, ανάμεσα στον ανθρώπινο και το μη ανθρώπινο κόσμο.

FOOTNOTE SECTION 1

Πρόγραμμα

Πληροφορίες

Διάρθρωση προγράμματος

Το Συμπόσιο Κάτω από το Τοπίο οργανώθηκε σε δύο μέρη: Η πρώτη ημέρα (26 Ιουνίου) πραγματοποιήθηκε στη Σαντορίνη, ακολουθώντας τη μορφή ενός συνεδρίου (ανοικτό στο κοινό). Περιελάμβανε τέσσερις κεντρικές ομιλίες από ερευνητές που προέρχονται από τους τομείς της φιλοσοφίας, της πολιτισμικής γεωγραφίας, της αρχιτεκτονικής τοπίου και των περιβαντολλογικών ανθρωπιστικών επιστημών. Τις επόμενες τρεις ημέρες (27, 28 Ιουνίου και 29 Ιουνίου) το Συμπόσιο μεταφέρθηκε στο νησί της Θηρασιάς – μόλις λίγα θαλάσσια μίλια από τη Σαντορίνη – λαμβάνοντας τη μορφή ενός περιπλανώμενου, υπαίθριου εργαστηρίου που εστιάζει στις μελέτες των νέων ερευνητών και ερευνητριών που επιλέχθηκαν(βάσει της περίληψης που κατέθεσαν). Οι μελέτες παρουσιάστηκαν σε τέσσερις θεματικές συνεδρίες, με κάθε συνεδρία να λαμβάνει χώρα σε διαφορετική τοποθεσία της Θηρασιάς (εστιάζοντας σε διαφορετικές πτυχές του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου) και να συντονίζεται από έναν από τους κεντρικούς ομιλητές και έναν ακόμη προσκεκλημένο σχολιαστή. Το συμπόσιο ολοκληρώθηκε με μια ακόμα κεντρική ομιλία που πραγματοποιήθηκε στο νησί της Σαντορίνης.

[1] Anna Lowenhaupt Tsing, Heather Anne Swanson, Elaine Gan, and Nils Bubandt (eds) Arts of Living on a Damaged Planet. Ghosts of the Anthropocene (Minneapolis : University of Minnesota Press, 2017).

[2] Ο όρος ‘σημάδια’ (scars) του τοπίου προτείνεται από την Anna Storm στο A. Storm, Post-industrial Landscape Scars (Palgrave Macmillan, 2014).

[3] Bruno Latour, Down to Earth: Politics in the New Climatic Regime, English edition (Cambridge, UK ; Medford, MA: Polity Press, 2018). Για μια επισκόπηση των σχεσιακών θεωριών (συμπεριλαμβανομένου του έργου του Bruno Latour) και της δυνατότητας εφαρμογής τους στην έρευνα για το τοπίο, βλ. Martin Döring, Cormac Walsh & Linde Egberts ‘Beyond nature and culture: relational perspectives on the Wadden Sea landscape’, Maritime Studies 20, 225–234 (2021).

[4] Petrarca, Francesco, The Ascent of Mount Ventoux: A Letter from Petrarch. (New York: Petrarch Press, 1989). Ασφαλώς, αυτή η ιστορική στιγμή απέχει πολύ από αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε αισθητικοποίηση του τοπίου, όμως παρ' όλα αυτά μας παρέχει ένα ορόσημο για μια εποχή διαδοχικών μεταβολών στην αντίληψη της φύσης (και της τέχνης).

[5] Στο βιβλίο του The Ethical Function of Architecture (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2000) ο φιλόσοφος Karsten Harries έχει καταδείξει πώς η άνοδος της ‘αισθητικής προσέγγισης’ στην Τέχνη και την Αρχιτεκτονική μπορεί να ιδωθεί ως η άλλη πλευρά της χειραφέτησης του ορθού λόγου κατά τους Νεότερους Χρόνους.

[6] Στις μελέτες του για το τοπίο ο Kenneth Olwig έχει ανιχνεύσει με ακρίβεια τους μετασχηματισμούς του όρου και την προοδευτική του παγίδευση ανάμεσα σε εικονογραφικές και εδαφικές αντιλήψεις κατά τη διάρκεια της Νεωτερικότητας. Βλ. Kenneth Olwig, The Meanings of Landscape: Essays on Place, Space, Environment and Justice (Abingdon, Oxon; New York, NY: Routledge, 2019). Για μια περιεκτική πρόσληψη του τοπίου από την οπτική του κατοικείν και των καθηκόντων του, βλ. Επίσης Tim Ingold. ‘The Temporality of the Landscape.’ World Archaeology 25, no. 2 (1993): 152–74.

[7] Βλ. Leanne Betasamosake Simpson, As We Have Always Done : Indigenous Freedom through Radical Resistance. (Minneapolis; London: University of Minnesota Press, 2020) και Donna Haraway, ‘Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective,’ Feminist Studies 14, no. 3 (1988): 575–99.

Ομιλητές

Kεντρικοί ομιλητές.

Το Συμπόσιο ξεκίνησε με τις διαλέξεις τεσσάρων κεντρικών ομιλητών από τους τομείς της πολιτιστικής γεωγραφίας, της αρχιτεκτονικής τοπίου, των περιβαλλοντικών ανθρωπιστικών επιστημών και της φιλοσοφίας. Το έργο αυτών των αναγνωρισμένων ερευνητών περιλαμβάνεται στο διεθνές state of the art γύρω από την αρχιτεκτονική και το τοπίο. Στις ημέρες που ακολούθησαν, κάθε κεντρικός ομιλητής προήδρευσε σε μια από τις συνεδρίες, όπου συζητήθηκαν οι εργασίες των νέων ερευνητών και ερευνητριών.

Ο Tim Ingold είναι ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Aberdeen. Η πρωτοποριακή του προσέγγιση για τον υλικό πολιτισμό, μέσα από τις επικαλύψεις της Αρχαιολογίας και της Ανθρωπολογίας, της Αρχιτεκτονικής και της Τέχνης, τον έχει καταστήσει ίσως τη σημαντικότερη φωνή διεθνώς γύρω από τις μελέτες που αφορούν το "making". Στο έργο του συνδέει τα θέματα της περιβαλλοντικής αντίληψης και της ειδικευμένης πρακτικής ενώ οι μελέτες του ειδικά γύρω από το ζήτημα του τοπίου. Ο Ingold προτείνει έναν τρόπο σκέψης μέσω της κατασκευής, στον οποίο οι επαγγελματίες και τα υλικά ανταποκρίνονται το ένα στο άλλο κατά τη δημιουργία της μορφής.

Ο Karsten Harries είναι ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου Yale στις ΗΠΑ, και θεωρείται διακεκριμένος στοχαστής στους τομείς της σύγχρονης φιλοσοφίας της τέχνης και της θεωρίας της αρχιτεκτονικής. Ανάμεσα στα έργα του, το The Ethical Function of Architecture (MIT Press, 1998) ερμηνεύει τους ιστορικούς μετασχηματισμούς των ιδεών γύρω από τον πολιτισμικό ρόλο της αρχιτεκτονικής και της τέχνης, στην πορεία της Νεωτερικότητας. Η αντίθεση ανάμεσα σε μια ‘ηθική’ και μια ‘αισθητική’ πρόσληψη του ρόλου αυτού προτείνεται ως ένας βασικός εννοιολογικός άξονας για την προσέγγιση του σύνθετου θέματος του τοπίου.

Η Teresa Gali-Izard είναι αρχιτέκτονας τοπίου και καθηγήτρια στο ETH της Ζυρίχης. Είναι συνιδρύτρια του βραβευμένου στούντιο Arquitectura Agronomia και έχει πραγματοποιήσει έργα στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. Έχει διδάξει στο Harvard Graduate School of Design και είναι συγγραφέας του βιβλίου The Same Landscapes: Ideas and Interpretations (Gustavo Gili, 2006). Στο πλαίσιο της έρευνάς της μελετά τη διαμόρφωση και τη λειτουργία των μεσογειακών συστημάτων τοπίου. Η πρακτική της διερευνά τις δυνατότητες συνύπαρξης ανάμεσα σε είδη και διαδικασίες, με κάθε τοπίο να σχεδιάζεται στη συνέχεια ως ένα σύνθετο, δυναμικό οικοσύστημα.

Ο Kenneth Olwig είναι ομότιμος καθηγητής Σχεδιασμού Τοπίου στο Σουηδικό Πανεπιστήμιο Γεωργικών Επιστημών. Έχει μελετήσει την έννοια του τοπίου σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια και ιδίως τις σχέσεις του με τη Δικαιοσύνη και τη Διακυβέρνηση. Στο θεμελιώδες άρθρο του ‘Recovering the Substantive Nature of Landscape’ (1996) τάσσεται υπέρ ενός ‘ουσιώδους’ τοπίου, το οποίο νοείται σε αντίθεση με το τοπίο που αποκαλεί ‘φαινομενικό’. Η μελέτη αυτή, καθώς και άλλα επιδραστικά δοκίμια, περιλαμβάνονται στην πρόσφατα εκδοθείσα συλλογή The Meanings of Landscape: Essays on Place, Space, Environment, and Justice (Routledge, 2019).

Η Jane Mah Hutton είναι αρχιτέκτονας τοπίου και διδάσκουσα στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου του Waterloo. Η έρευνα της επικεντρώνεται στα ευρύτερα δίκτυα σχέσεων που διέπουν τις πρακτικές του κτίζειν: την κυκλοφορία των υλικών καθώς μεταβαίνουν από παραγωγικά τοπία (φυτείες, λατομεία, εργοστάσια), μέσα από σχεδιασμένες κατασκευές (κτίρια, τοπία, υποδομές), σε πρακτικές φροντίδας ή συντήρησης (εργατικές πρακτικές), προς την κατεδάφιση και την εγκατάλειψη ή την επανάχρησή τους, ζητήματα που διερευνώνται ουσιωδως και στο βιβλίο της Reciprocal Landscapes: Stories of Material Movements. Εξετάζοντας τις κοινωνικά και οικολογικά επιβλαβείς παρακαταθήκες των αποικιακών και καπιταλιστικών μοντέλων ανάπτυξης, η έρευνά της στοχεύει στην ενδυνάμωση των δεσμών ανάμεσα σε υλικές πρακτικές και σχέσεις γης, προς την κατεύθυνση της αλληλεγγύης μεταξύ ανθρώπων και άλλων ειδών, αλλά και ‘άλλων’, φαινομενικά απομακρυσμένων τοπίων.

Επιτροπή

Προσκεκλημένοι Ακαδημαϊκοί.

Κομβικός στη διεξαγωγή του Συμποσίου Κάτω από το Τοπίο ήταν ο ρόλος των συντονιστών και προσκεκλημένων σχολιαστών, τον οποίο ανέλαβαν έμπειροι ακαδημαϊκοί από διαφορετικά πεδία, πλαισιώνοντας και πάλι το ερώτημα του τοπίου από κρίσιμες συμπληρωματικές οπτικές.

Η Karen Fog Olwig είναι ομότιμη καθηγήτρια στο Τμήμα Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης. Η έρευνά της εστιάζει κυρίως σε ζητήματα μετανάστευσης και νησιωτικότητας στο πολιτισμικό πλαίσιο της Καραϊβικής, ενώ έχει επίσης εξετάσει θέματα μετανάστευσης και ένταξης στη Δανία. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ οικογενειακών δικτύων, φύλου, κινητικότητας και ανήκειν, αποτελούν βασικούς άξονες της προσέγγισής της. Μεταξύ των δημοσιεύσεών της περιλαμβάνονται τα βιβλία Small Islands, Large Questions (Taylor & Francis Ltd, 1995) και Global Culture, Island Identity (Routledge, 2017), όπου η έμφαση δίνεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ τοπικης και παγκόσμιας κουλτούρας και στη σημασία της πολιτισμικής παρουσίασης (cultural display) για πληθυσμούς που έχουν βιώσει τη διαδικασία της κοινωνικοοικονομικής περιθωριοποίησης στον Δυτικό κόσμο.

Ο Βασίλης Γκανιάτσας είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων και Θεωρίας Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού, καθώς και διευθυντής του εργαστηρίου Μορφολογίας στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα συγκαταλέγονται η εννοιολογική και οντολογική θεώρηση του αρχιτεκτονικού έργου και η ερμηνεία και ανάδειξη φυσικών τοπίων και ιστορικών τόπων μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Το αρχιτεκτονικό του έργο έχει διακριθεί με διεθνή βραβεία μεταξύ των οποίων το Μετάλλιο της EUROPA NOSTRA (2010) του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Αποκατάσταση και Ανάδειξη του Κτηρίου Χάνσεν και του Συγκροτήματος των εγκαταστάσεων του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στο λόφο Νυμφών.

Η Κλαίρη Παλυβού είναι Ομότιμη Καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Α.Π.Θ., όπου διετέλεσε διευθύντρια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών ‘Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού‘. Το ακαδημαϊκό της έργο εστιάζει στην αρχιτεκτονική και την τέχνη του προϊστορικού Αιγαίου και έχει αναγνωριστεί με διεθνή βραβεία και υποτροφίες. Παράλληλα, υπήρξε επιστημονική υπεύθυνη του πολυετούς ερευνητικού προγράμματος ‘Διαχρονικοί Νησιωτικοί Πολιτισμοί: Η περίπτωση της Θηρασιάς’ με αντικείμενο τη συνολική εικόνα του χώρου και των κοινωνικών ομάδων καθώς και του μεταβαλλόμενου τοπίου που αυτές διαμόρφωσαν στη Θηρασιά.

H Θεανώ Σ. Τερκενλή είναι Καθηγήτρια στο τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου. Τα ερευνητικά της αντικείμενα περιλαμβάνουν την ανθρωπογεωγραφία, την πολιτισμική γεωγραφία, τα πολιτισμικά τοπία, και τα τοπία του τουρισμού. Έχει λάβει μέρος και έχει συντονίσει εθνικά και διεθνή ερευνητικά προγράμματα γύρω από το τοπίο, με ένα μεγάλο εύρος προσεγγίσεων, από ζητήματα βιωματικής εμπειρίας και μηχανισμούς αντίληψης έως πολιτικές σχεδιασμού. Μεταξύ των δημοσιεύσεών της, το ‘Πολιτισμικό Τοπίο: Γεωγραφικές Προσεγγίσεις’ (Παπαζήσης, 1996), τοποθετείται στην πιο σημαντική βιβλιογραφία για τη μελέτη των Ελληνικών - και όχι μόνο - τοπίων.