Πλαίσιο.
Με πυρήνα τον εγκαταλελειμμένο οικισμό της Αγριλιάς η ομάδα Μπουλούκι διεξήγαγε διεπιστημονική μελέτη, ώστε να διερευνηθεί η χρήση των τοπικών ηφαιστειακών υλικών στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Θηρασιάς και της Θήρας (Σαντορίνη). Βασικός σκοπός της έρευνας αυτής ήταν η ανάκτηση μέρους της ξεχασμένης μαστορικής γνώσης για τις παραδοσιακές τεχνικές δόμησης που κρύβεται στις υπόσκαφες κατασκευές του Σαντορινιού Αρχιπελάγους, καθώς και η ανάπτυξη νέων υλικών, με στόχο την έμπρακτη εφαρμογή τους στο έργο της συμμετοχικής αποκατάστασης, αλλά και τον πειραματισμό χρήσης τους σε γλυπτικές δημιουργίες.
Η «θηραϊκή γη ή αλλιώς «άσπα» όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι αποτελεί φυσική ποζολάνη που εξορυσσόταν στη Θήρα και τη Θηρασιά για περίπου 140 χρόνια, ως ένας από τους πρώτους ορυκτούς πόρους που τέθηκε στο επίκεντρο ενός μεγάλου επιστημονικού, τεχνικού και οικονομικού ενδιαφέροντος. Το ενδιαφέρον αυτό καταγράφεται από τις αρχές της ιστορίας του σύγχρονου ελληνικού κράτους κατά τον 19ο αιώνα, µε τη θηραϊκή γη να χρησιµοποιείται σε σηµαντικά έργα υποδοµών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η ίδια άφθονη ηφαιστειακή «τέφρα» συλλεγόταν, συνήθως, από τους μάστορες κατά τη διάνοιξη των “σπηλιών” και σε συνδυασμό με ασβέστη και άλλα ηφαιστειογενή υλικά, χρησιμοποιήθηκε με ποικίλους τρόπους στην κατασκευή και την προστασία των υπόσκαφων κτισμάτων, του πλέον αντιπροσωπευτικού αρχιτεκτονικού παραδείγματος της περιοχής.
Μεθοδολογία.
Η αποκωδικοποίηση της ιστορικής γνώσης γύρω από τα τοπικά υλικά θηραϊκής γης και ασβέστη περιλαμβάνει την εργαστηριακή εξέταση, μέσω εργαστηριακών τεχνικών, μιας σειράς δειγμάτων ιστορικών κονιαμάτων και άλλων δομικών υλικών από διαφορετικές κατασκευές της Αγριλιάς.Στόχος είναι η τεκμηρίωση των φυσικοχημικών και μηχανικών τους ιδιοτήτων, καθώς και η κατανόηση της τεχνολογίας παρασκευής και του τρόπου εφαρμογής τους. Η επιτόπια έρευνα στον οικισµό, η επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, καθώς και συνεντεύξεις με παλαιούς μάστορες της περιοχής πλαισιώνουν το επιστημονικό έργο ως πολύτιμες πηγές για την τεκµηρίωση των παραδοσιακών υλικών και τεχνικών.
Το πεδίο µελέτης αφορά κάποιες από τις πιο αντιπροσωπευτικές τεχνικές του τόπου:
α) την τεχνική των κονιαμάτων δόμησης που χρησιμοποιούνταν στη σύνδεση των λίθων για την κατασκευή των υπόσκαφων,
β) την κατασκευή και εφαρμογή επιχρισμάτων και ειδικότερα των πατητών στεγανωτικών επιστρώσεων που χρησιμοποιούνταν σε δάπεδα και στέρνες συλλογής νερού και
γ) την κατασκευή χυτών θόλων και άλλων δοµικών στοιχείων µε χρήση της ελαφροβαρούς κίσσσηρης, σε υλικό ανάλογο του ρωµαϊκού σκυροδέµατος, του κισσηροδέµατος.
Συνεργασίες.
Μια διεπιστημονική ομάδα αρχιτεκτόνων, πολιτικών και χημικών μηχανικών συντόνισε την υλοποίηση της επιστημονικής έρευνας. Για την διεξαγωγή των µετρήσεων και την ερµηνεία των αποτελεσµάτων η οµάδα Μπουλούκι συνεργάστηκε µε το Εργαστήριο Τεχνικών Υλικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και το Εργαστήριο ΛΙΘΟΣ του Ε.Α.Γ.Μ.Ε. Επίσης, ανέπτυξε συνεργασία με την ΑΣΚΤ στην κατεύθυνση της καλλιτεχνικής διερεύνησης των υλικών της Θηρασιάς και δημιουργίας πρωτότυπων έργων σύγχρονης γλυπτικής με αφετηρία τις παραδοσιακές τεχνικές και τα συμπεράσματα της έρευνας.
Καθ’ όλη την διάρκεια της έρευνας, υπήρξε επιστηµονική υποστήριξη και καθοδήγηση από την Αν. Καθηγήτρια του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωφυσικής του Πανεπιστημίου της Γιούτα, Η.Π.Α Marie D. Jackson, ως ειδική επιστήµονας επί των ηφαιστειακών υλικών και της χρήσης τους σε κονιάµατα και σκυροδέµατα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής.
Εικόνα από πετρογραφική ανάλυση ‘θηραϊκής γης’. Φωτογραφία: E.A.Γ.Μ.Ε, Δρ. Χρήστος Παπατρέχας
Σκοπός.
Η κατανόηση των ιστορικών υλικών και τοπικών τεχνικών, καθώς και ο σχεδιασμός νέων συμβατών υλικών αποκατάστασης που εφαρμόστηκαν σε επιλεγμένες τοποθεσίες στον οικισμό της Αγριλιάς συγκροτούν εργαλεία μεθόδου για μια προσέγγιση που συνάδει με τις σύγχρονες αρχές και κατευθύνσεις της προστασίας της πολιτισμικής κληρονομιάς·μια προσέγγιση που τίθεται ως απαραίτητη για την τεκμηρίωση μιας γνώσης εν πολλοίς ξεχασμένης και ελάχιστα μελετημένης, ωστόσο ιδιαίτερα σημαντικής για την ιστορία της αρχιτεκτονικής και του τόπου.
Η υλοποίηση ενός σύγχρονου έργου αποκατάστασης με βάση τις παραδοσιακές τεχνικές και με την εμπλοκή τοπικών τεχνιτών συμβάλλει σε μια κατεύθυνση ουσιαστικής ανάδειξης και ανανέωσης αυτής της γνώσης και θίγει τους τρόπους με τους οποίους η μπορεί να ενσωματωθεί στη σημερινή μαστορική τέχνη και τους φορείς της, καθώς και σε πρακτικές αποκαταστάσεων περισσότερο συνεπείς με το πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο που θέτει ο κάθε τόπος.
Οι διατομεακές συνεργασίες στοχεύουν σε μια εις βάθος προσέγγιση της υλικότητας της θηραϊκής γης, από το επίπεδο των φυσικοχημικών ιδιοτήτων και των μηχανικών αντοχών έως τη σφαίρα της καλλιτεχνικής έκφρασης και των πολιτισμικών νοημάτων.
Εγχειρίδιο για τις θηραϊκές παραδοσιακές τεχνικές δόμησης.
Με βάση την εμπειρία και τη γνώση που αποκτήθηκε από την έρευνα και το συμμετοχικό έργο αποκατάστασης στον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς δημιουργήθηκε ένα ανοιχτά διαθέσιμο εγχειρίδιο για τις ξερολιθικές κατασκευές της Θηρασιάς και της Σαντορίνης και τη χρήση δομικών υλικών από ασβέστη και θηραϊκή γη.
Το εγχειρίδιο υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Κάτω από το Τοπίο: Συμμετοχικές επεμβάσεις για την προστασία και ανάδειξη του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος της Θηρασιάς”, του προγράμματος “Καινοτόμες δράσεις με τους πολίτες” με χρηματοδότηση του Πράσινου Ταμείου».
